A Santa Compaña

 Vía: Nova Fantasía


A Santa Compaña… celta?

A influéncia da cultura céltica sobre a povoazón galaica non debeu ser desprezábel, e isto pode explicar por que actualmente no folclore galego existen ancestrais lendas ou crenzas que cadran coas dos paises célticos, exemplos poden ser a Santa Compaña galega similar á “Fairy Host” irlandesa, a “Sluagh” de Escocia ou ao “Toili” de Gales. Ramón Otero Pedrayo falaba das fadas e dos defuntos que no tempo do Samaín, en Irlanda, bebían nas fontes do esquecemento.

Pero esta tradición celta de Galiza non se recolle só dentro das suas fronteiras; coñecida é a existenza de antigos manuscritos irlandeses que falan de antiquísimas relazóns entre Eire e Galiza, coma a lenda de Breogán que supostamente povoou Irlanda partindo de Brigantia, un relato que está recollido no irlandés Leabhar Gabhála. Á sua vez outras crónicas irlandesas contan relazóns cun lugar chamado “Rin Espaniae”, é dicir, “a ponta de España”, onde estaba Brigántia.

Estas antiquísimas tradicións célticas non só aparecen na literatura irlandesa: os escoceses pola sua parte posúen a Cronica Gente Scottorum de John de Fordun (rematado en 1370) onde se descrebe como os antepasados dos escoceses proviñan de Brigántia, onde ficou un principe chamado Simon Brecc. Mais adiante éste foi a Irlanda e apoderou-se da “Pedra de Scone” e depositou-na en Tara (onde actualmente se coroan os soberanos do Reino Unido).

Pola sua parte, os galeses posúen o manuscrito Mabinogion, onde se descreben situacións similares ás narradas: “A rider and his horse arrayed in spotted yellow armour speckled with laton of Spain“.

En definitiva, a cultura celta axudou a configurar a personalidade de Gallaecia desde tempos remotos, a súa influéncia é a única maneira de explicar determinados feitos históricos ou arqueolóxicos, e hoxe en dia a sua herdanza percebe-se como substrato en diversos xeitos culturais.

Segundo a tradición galega, probabelmente de orixe celta, o cortello da Santa Compaña compoñen-o os espectros dos mortos que saen cada noite sobre os doce, alumeados cada un cunha tea acesa e partindo dunha igrexa inician o seu percorrido. Nalgunhas versións, diante da Compaña vai un cristián acompañando-a e portando unha cruz e, para se librar dela, debe esperar a que outro cristián se cruce no seu camiño; daquela entregará a éste a cruz que levará durante o resto da sua vida, de non ser que se cruce con outro. Disque saen a visitar aos vivos e a lles anunciaren que en menos dun ano lles chegará a morte. Os mortais temen atopar-se con ela por medo de que sexan os escollidos. Noutras versións, o personaxe que precede a todo o cortello fúnebre se denomina Estadía, e é unha representación da Morte.
Tamén se di nalgures que a Santa Compaña vai encabezada por un dos seus participantes portando non unha cruz, senón un caldeiro (que a tradición cristianizou axiña como cheo de auga bendita!), o que poderia simbolizar o caldeiro da rexeneración celta. Os herois segundo a mitoloxía celta ao introducir-se no caldeiro proban a virtude purificadora e remozadora do lume, unha representación que entón perduraria no Purgatório cristián xa que a tradición da igrexa fala de “lume purificador”. No caldeiro os elementos entran nun estado e saen noutro, sendo tamén unha imaxe do ventre materno. A igrexa ortodoxa celebra o bautismo de Cristo o mesmo dia da sua Natividade, o 6 de xaneiro, porque o bautismo é un voltar a nacer das cinzas; por iso existe a imposición da cinza o día de de Mércores de cinza, como comezo do ciclo cuaresmal (primavera), ao igual que se fai no Entroido. Na mitoloxía clásica o seu equivalente sería a Ave Fénix, que renace das suas cinzas.

Durante a noite do 31 de outubro os druidas (a casta sacerdotal dos celtas) recollían cunha fouce de ouro as baias do visco dos troncos de aciñeiras e carvallos. E por que unha fouce de ouro? Moi sinxelo: os celtas consideraban a este metal como un metal enxebre, e era polo tanto o único que se podia utilizar para estes quefaceres. Unha vez subidos ao tronco dun carvallo ou aciñeira, os druidas cortaban baia por baia de visco mentres recitaban uns mantras, que seguramente eran para atribuir mais poder ao visco. Por desgraza, os druidas non deixaron restos escritos pois así, como dixo Xúlio César, “evitaban que o seu sistema de adestramento cai-se en mans do vulgo e que os estudantes descoidaran o exercizo da sua memória por confiar na palabra escrita“.

Acto seguido os druidas depositaban esas baias nun caldeiriño ou tiraban-as a un manto branco que sustiña outro druida no chan. A descrición deste ritual debemos-lla ao historiador Plínio. Despois, esas baias tan especiais terian indubidábeis poderes curativas para a xente, e para as suas elaboracións máxicas. Era nesta festa onde os druidas podían comer carne de cocho e beber viño. Durante eses días antes do aninovo, tiñan lugar sacrifizos de animais: pola data había que comezar a almacenar para facer fronte aos duros meses que viñan por diante. Estes sacrifizos de animais facian-se co obxectivo de se provisionaren de carne e de pel para o inverno. Era a sua peculiar matanza, como a que se celebra en Galiza polo San Martiño.

A noite do 31 de outubro está relacionada moi directamente co mundo dos mortos e esta crenza estaba moi arraigada no povo celta. Eles crian que esa noite, unha “porta” se abría, e a dimensión dos vivos ficaba en comunicación coa dimensión do mundo dos mortos, alomenos por unhas horas. Durante este período non se podia sair da comunidade, pois nesta noite, a comunidade non se puña en contacto con outras comunidades se non que se puñan en contacto cos seus próprios antepasados. Durante esas horas, podia-se tocar, apalpar e mesmo se podía traspasar ao mundo dos mortos. Por iso en toda a aldea había fogueiras. Non se acendian coa intención de horrorizar aos malos espíritos, se non que se acendian para poder guiar aos mortos na escuridade da noite, para que atopasen aos seus parentes e lares, e se puidesen quencer co calor do lume do lar.

Os celtas, esa noite, amoreaban as caveiras dos seus mortos (e tamén dos seus inimigos) e as pintaban. En Galiza temos nas encrucilladas amoreamentos de pedras (os milladoiros) e ten-se o costume de depositar unha pedra e pedir un desexo. Existe un milladoiro no camiño de Santiago, famoso porque posue unha grande cruz de ferro. O feito de depositar unha pedra alá é sinal de que non se terá mala fortuna durante o que fica de viaxe, e por iso os pelegríns adoitan levar unha pedra desde a sua lugar de orixe, ou ben a apañan antes de chegar ao milladoiro.

Outro costume clásicamente galego é o de dar de comer á xente que ven ao enterro. O convite fúnebre, o mesmo que o banquete fúnebre, non son privativos de Galiza, pois tamén existe en Irlanda, en Astúrias e noutros países do Occidente europeo. En opinión de Murguía eran unha especie de holocausto que viña directamente dos ritos funerários célticos e obedecían ao precepto popular de considerar sagradas as almas dos devanceiros.

Moitos coidan que as almas das persoas que morreron volvían por veces a este mundo. Foi moi común en Galiza a crenza na aparición das ánimas xa sexa con fasquía de bolboretas ou de aves comúns, xa de animais e réptiles. Segundo a doutrina dos druídas (metempsicose), as almas non finan senón que pasan duns a outros; e hai escritores que afirman que a Vía Láctea cháma-se no noso idioma “Camiño de Santiago” porque é, en realidade, o camiño que levan as almas dos mortos cara á rexión das sombras, unha procesión de estrelas ou multitude de almas.

Entre os mitos homólogos ao da Santa Compaña doutras culturas hai que considerar as Valquírias nórdicas, que forman o cortello que traslada aos herois ao Valhala ou paradiso das almas perdidas, e na literatura e folclore infantil inglés atopamos contos de pantasmas e “blackdogs”, que poden ser demos ou pantasmas de persoas e cans que tornan á terra a purgar as suas penas como acontece coa Santa Compaña.

(Artigo publicado orixinalmente o 28 de Mar de 2005 en NOVA FANTASIA)